Kelebek ve Güveler

(Lepidoptera)

 Ana Sayfa: Cesa - Ayın Haberleri Cesa Magazin Nr.2. - Van Kelebekleri Listesi

 

Başlıklar:

Nasıl Ayrılır § Vücut yapıları § Gelişim § Yaşam Bölgeleri § Düşmanları ve Besin Zincirindeki Yeri § Göçleri § Önemi § Biyolojik Çeşitliliği § Üreme § Nesil sayısı § Varyabilite § Bitkilerle ilişkileri § Korunması §

Kelebek bir böcektir. Böcekler, Arthropoda (eklembacaklılar) denilen, vücutları halkalardan (segment) meydana gelmiş omurgasız bir hayvan grubuna aittir. Eklembacaklılar, böceklerden başka halk arasında örümcek, büyü, akrep, çiyan, yengeç, ıstakoz olarak bilinen hayvan gruplarını da içine alır. Böcekler bütün bu eklembacaklılardan vücutlarında altı adet bacağın bulunması, vücutlarının üç bölümden (baş, göğüs, karın) meydana gelmesi, başta bir çift anten (koku organı) bulunması ve en önemlisi genellikle bir çift kanada sahip olmalarıyla ayrılırlar. Böcekler, halk arasında su bakiresi, hamamböceği, çekirge, arı, sinek, karınca, kelebek ve güve olarak bilinen hayvanları da kapsar.

Kelebek ve Güveler

Nasıl Ayrılır? Kelebek ve Güveler diğer böceklerden kanatlarının pullarla kaplı olmasıyla ayırt edilir. Bu özelliklerinden dolayı kelebek ve güveler Lepidoptera (pulkanatlılar) adı verilen bir takım altında toplanırlar. Bir kelebek güveden nasıl ayrılır? Kelebekleri güvelerden ayıran en önemli fark antenlerindedir. Kelebekte anten uç bölgesinde daima topuz şeklinde bir kalınlaşma gösterir. Topuz, silindirik veya yassılaşmış bir yapıdadır. Uç kısmı yuvarlak veya kanca şeklinde olabilir. Bir güve anteni ise genellikle iplik gibi veya taraklı, dişli, tüylü, lamelli ve benzeri şekillerde olabilir. Kelebekler daima gündüz faaliyet gösterirken, güveler ise gece ortaya çıkarlar. Kelebekler bir yere konduklarında kanatlarını vücudun üstünde toplar, yere dik pozisyonda durur. Güveler, kondukları yere kanatlarını yayarak yapıştırırlar. Kelebekler göz alıcı renk ve desenleriyle derhal dikkat çekerler. Oysa güvelerin renk ve desenleri onları bulundukları çevrede gizler, kamufle eder. Bununla beraber, tabiatta her zaman istisnai durumlar ortaya çıkabilir. back

Vücut yapıları: Kelebekler ergin böceklerdir. Vücutları üç bölgeden oluşur. Baş, göğüs ve karın. Baş üzerinde bir çift iyi gelişmiş bileşik göz bulunur. Bunların dibinden çıkan bir çift anten koku organlarıdır. Antenin sap kısmı çok segmentlidir. Uçta bu sap kısmı gittikçe kalınlaşarak adeta bir topuz halini alır. Bu yapı kelebekler için karakteristiktir. Başın alt kısmında kelebeğin ağız bölgesi bulunur. Ağızları basit bir şekilde ifade etmek gerekirse bir emme hortumu ile bunun iki yanında tüy ve pullarla kaplı, üç segmentli bir çift ağız bölgesi lobu (palpus labialis) bulunur. Kelebekler sadece sıvı besinle, çiçek öz suyu (nektar) ile beslenir. Göğüs bölgesi üç segmentten oluşur. Her segmentin karın kısmından bir çift yürüme bacağı çıkar. Bazı kelebek familyalarında (Argynnidae, Satyridae) ön bacaklar köreldiğinden bunlar sadece 2. ve 3. çift bacaklarıyla yürür. Kelebeklerde ayrıca ikinci ve üçüncü göğüs segmentinin yanlarından iki çift zarsı yapıda kanat çıkar. Kanatlar alt ve üst yüzünde çeşitli renklenme ve desenleri oluşturan özel sıralanışlı pullarla kaplıdır. Ön kanatlar genellikle üçgen şeklindedir. Arka kanatlar ise oval olup bazı türlerde arkada bir veya iki adet kuyruk şeklinde uzantı taşır (Papilio machaon, Iphiclides podalirius, Lampides boeticus, v.d.). Karın bölgesinde herhangi bir ilave yapı bulunmaz. Segmentleri dıştan pul ve tüylerle örtülüdür. Karının sonunda anüs ile dış eşey organları bulunur. Bunların yapıları türler için karakteristiktir. back

Gelişim: Kelebek ve güvelerin gelişimi sırasında diğer böceklerde olduğu gibi yumurta, tırtıl ve pupa dönemleri görülür. Yumurta oval, küresel bir şekildedir. Dış kabuğu bazen çeşitli süslemeler taşır. Bunların yapıları sınıflandırmada önemlidir. Yumurtada çıkan genç tırtıl göğüs bölgesinde üç çift hakiki, karın bölgesinde ise dört çift yalancı bacak taşır. Tırtıllar sadece belli bitkilerle beslenebilir. Tırtıl gelişimini genellikle beş büyüme safhasından sonra tamamlar. Her safha bir deri değişimi ile tamamlanır. Olgunlaşan tırtıl, beslenmeyen bir krizalit (pupa) safhasına geçer. Pupa genellikle toprak üzerinde, bir bitki sapına bağlı olarak gelişir. Bu sırada pupa içinde kelebek olgunlaşır. Bir süre sonra pupa çatlar, ıslak bir ortamda pupanın içinden kısa kanatlı bir kelebek doğar. Kelebek uygun bir yere tutunarak birkaç dakika içinde kısa ve ıslak kanatlarını şişirerek kurutur, uçabilecek hale getirir. back

Yaşam Bölgeleri: Kelebekler yaşam boyunca nektar taşıyan çiçekler arasında uçuşur ve beslenirler. Yaşamları için gerekli enerjinin büyük bölümü tırtıl döneminde beslendiği bitkilerden sağlanır. Günlük hayatlarında güneşlenme, beslenme, kur yapma, çiftleşme, istirahat ve uyku davranışları sergilenir. Bazı kelebekler belli bir toprak parçasını sürekli devriye gezerek diğer kelebeklerin ele geçirmesine karşı korur. Aralarında sataşma sıkça görülen bir davranıştır. Tırtılları belirli bir besin bitkisine bağımlı olduğundan türlerin yayılımı belli yaşam bölgelerine ve coğrafyaya bağımlıdır. Bu bakımdan stepte yaşayan türler ormandakilere, ovada yaşayanlar yüksek dağlarda bulunan türlere benzemez. Yine kelebeklerin türleri ülkeden ülkeye, kıt'adan kıt'aya farklılık gösterir. Bazıları geniş bir bölgeye yayılırken bazıları ise sadece küçük bir coğrafik alanda bulunur. Endemizm kelebekler içerisinde yüksek oranda görülen bir husustur. back

Düşmanları ve Besin Zincirindeki Yeri: Düşmanları ortama göre değişir. Yırtıcı sineklerden Asilid'ler kelebeklere sık sık saldırır. Gündüz kuşlar bilhassa kırlangıçlar kelebekleri çeşitli yöntemlerle avlarlar. Geceleri yarasalar güveleri yakalayarak yerler. Sıcak bölgelerde bazı kertenkeleler, örümcek, akrep gibi eklembacaklılar kelebekleri istirahat sırasında yakalar. Bazı parazit yaşayan sinek ve arılar yumurtalarını kelebek ve güve tırtıllarının vücutları içine bırakır. Bu sinek ve arıların larvaları kelebek tırtıllarının vücudu içinde beslenerek gelişirler. Bütün bu avcı türler tabiatta normal bir ekolojik denge içerisinde kelebeklerin düşmanı sayılabilir. Kelebekler birçok canlının besin zincirinde önemli bir yer tutar. Çiçekli bitkilerin yeryüzündeki geniş yayılımı ve türlerinin zenginliği, böcekler arasında en fazla kelebek, sinek ve arılar sayesindedir. Kelebeklerin tabiattaki faydalı rolü, bazı türlerinin tırtılları dikkate alınırsa zarara dönüşmektedir. Bazı kelebek ve güveler Pieris brassicae, Pieris rapae, Pieris napi, Aporia crataegi, Iphiclides podalirius, Lymantria dispar, v.s.) larva döneminde bazı kültür bitkilerine, meyva ağaçlarına, ormanlara büyük zarar verirler. back

Göçleri: Bazı kelebekler düzenli biçimde göç ederler. Göç bazen kıt'alar arası mesafelerde gerçekleşir. Memleketimizde göçlerine sıkça rastlanan türler arasında Cynthia cardui (Argynnidae), Aporia crataegi (Pieridae) sayılabilir. back

Önemi: Türlerin belli coğrafik bölgelerde yaşaması kelebeklerin jeolojik dönemlerden günümüze kadar olan hayatın değişim safhalarını aydınlatacak bilgilere ulaşmamızdaki önemi büyüktür. Çiçekli bitkilerin tozlaşmasında büyük rol oynarlar. Güvelerden İpek böceği (Bombyx mori) çok eskiden beri insanların hayatında sanayi boyutunda önemli bir katkı sağlamıştır. Birçok tür diğer canlıların besin zincirinde önemli bir halkayı oluşturur. Bir kısmı da bitkilere verdiği zararlarla insanoğlu için ekonomik açıdan önem taşır hale gelmiştir. back

Biyolojik Çeşitliliği: Dünyada yaklaşık 20,000 kelebek, 150,000 güve türü bilinmektedir. Bütün bu türler binlerce cins ve yüzlerce familya grubu takson altında sınıflandırılmaktadır. Tropikal bölgelerde büyük bir bölümünün yaşadığı kelebek ve güvelere her yıl bilim alemi için yeni olan yüzlerce takson ilave edilmektedir. Türkiye'de bugüne kadar 367 kelebek 4,000 civarında güve türü tespit edilmiştir. back

Üreme: Kelebekler ayrı eşeylidir. Yani erkek ve dişi ayrı bireyler halindedir. Tabiatta her canlıda olduğu gibi üreme dönemi kelebeklerin hayatındaki en önemli safhayı oluşturur. Bireyler eşeysel olgunluğa pupadan çıkarak kelebek olduklarında ulaşırlar. Ancak çiftleşme derhal meydana gelmez. Populasyonda genellikle erkekler daha önce ortaya çıkarlar. Sayıca erkek bireyler dişilerden daha fazladır. Erkekler çiftleşme öncesi gereken enerjiyi nektardan, gerekli bazı mineralleri de nemli topraktan emme yoluyla vücuduna alır. Dişi ise bu mineralleri çiftleştiği erkeğin vücuduna bıraktığı spermatoforlardan temin eder. Çiftleşme öncesinde kur yapma, türler arasında değişik şekillerde ortaya çıkan dikkat çekici bir davranıştır. Çiftleşme genellikle öğleden sonra meydana gelir, akşam saatlerine kadar devam eder. Çiftleşme sonrasında dişi yumurtalarını bırakacağı uygun besin bitkisini aramaya başlar. Çeşitli türlerde dişiler yumurtaları değişik şekillerde ve sayılarda topluca veya tek tek bırakırlar. Çiftleşme sonrasında populasyonda erkek bireyler dişilerden önce ölmeye başlar. back

Nesil sayısı: Yumurtadan yumurtaya, veya erginden ergine tamamlanan her ömür böceklerde bir nesil olarak hesaplanır. Yılda bir nesil verenler olduğu gibi üç, dört nesil veren kelebekler de vardır. Kelebeklerde bütün gelişim dönemi sıcak mevsimlere rastlayabilir. Bazen gelişme dönemlerinden herhangi birisi kışa rastlarsa o tür, o safhada kış uykusuna yatar. Bu safha yumurta, larva, pupa veya ergin olabilir. Baharın ilk ılık günlerinde kış uykusu sona erer. Gelişim tekrar normal düzenine girer. back

Varyabilite: Çeşitlilik kelebeklerde en dikkat çekici konulardan birisidir. Bir tür içindeki çeşitlilik bireysellikle başlar. Bir birey, boy renklenme desenler itibariyle diğerine benzemeyebilir (individual varyasyon, phenon). Erkek birey dişiden morpholojik bakımdan farklılık gösterebilir (eşeysel dimorfizm). Bazen dişiler populasyon içinde birden fazla sayıda formlar halinde ortaya çıkabilir (polimorfizm). Bireyler bazen gelişim sırasında bozuk yapılar gösterebilir (teratolojik varyasyon). Bazen bir birey iki eşeylilik gösterebilir (gynandromorphism). Populasyonlar bazen çevre koşullarına bağlı olarak özellikler kazanabilir (ekolojik varyasyonlar, deme). Populasyonlar bazen coğrafik bölgelere göre değişen ve genetik yapıya işlenmiş özellikler taşıyabilir. Bu tipik özellikler benzeri diğer populasyonlardan en az %70 oranında olabilir (coğrafik varyasyon, alttür). Alttürler de bazen kendi içinde ekolojik varyasyonlar gösterebilir (natio, modifikasyon). back

Bitkilerle ilişkileri: Kelebeklerle çiçekli bitkiler arasında vazgeçilemez bir bağ vardır. Çiçeklerin tozlaşarak üremelerinde kelebeklerin rolü çok büyüktür. Çeşitli bitkiler (Labiatae, Compositae, Leguminosae) buna karşılık kelebeklere nektarlarını sunarlar. Ayrıca birçok bitki türü çeşitli tırtılların vazgeçilmez besin bitkisidir. Böyle bitkiler, kelebek türlerinin bir bölgede bulunup bulunmamasında en etkili unsur olarak ortaya çıkar. Bu arada, tek bir tür ile beslenen tırtıllar monophag olarak isimlendirilir. Bir cinsin içinde birden fazla bitki türüyle beslenen bir tırtıl oligophag, ceşitli cinslere ait bitkilerle beslenen tırtıllar ise polyphag olarak nitelendirilir. Ayrıca tırtılın besin bitkisinin çeşitli bölgeleri üzerinde beslenmesini açıklayan bazı terimler kullanılmaktadır. Örnek olarak, çiçekle beslenenler anthophag, yaprakla beslenenler phyllophag, bitkinin odunsu kısmıyla beslenenler xylophag, köküyle beslenenler rhyzophag olarak nitelendirilir. back

Korunması: Son zamanlarda kelebekler çekici güzellikleri yüzünden yeni bir düşman kazanmıştır, insan. İnsanın tabiata verdiği zararın önüne geçilebilmesi için yasal tedbirler getirilerek önlem alınmasına çalışılmakta ise de uygulamalarda türlerin gerçek manada korunabilmesi bugün hala bir hayal kadar uzaktır. Yakalanması ve ticareti uluslararası yasalarla yasaklanan kelebek türleri bulunmaktadır. Bunların büyük bölümü tropikal bölgelerde yaşamaktadır. Türkiye'de korunan tek tür, Apollo kelebeğidir (Parnassius apollo). Ancak korunması gereken daha onlarca türümüz bulunmaktadır. back

Cesa Ó 2000